Bilimsel merakı elden bırakmadan, samimi bir soruyla başlayayım: “Roş Aşana kime ait?” İlk cevabım net: Yahudi geleneğine. Ama hemen arkasından ikinci soruyu soruyorum: “Bir ritüelin ‘aidiyeti’ neye göre belirlenir—kutsal metinlere mi, tarihsel sürekliliğe mi, yoksa onu yaşayan topluluğun güncel pratiğine mi?” Bu yazıda Roş Aşana’yı dinler tarihi, antropoloji ve takvim bilimi (kronoloji) perspektiflerinden ele alıp, herkesin takip edebileceği bir dille tartışmaya açıyorum.
Roş Aşana nedir?
Roş Aşana, İbrani takviminde Tişri ayının 1 ve 2. günlerinde kutlanan Yahudi Yeni Yılıdır. İbadetin merkezinde şofar (koç boynuzu) sesi, içe bakış, pişmanlık ve toplumsal barışa yönelik niyet bulunur. Kaynağını Tanah’ta geçen ve “trumpet/teru’a” (sesli boru üfleme) günü olarak anılan Yom Teru’a vurgusundan alır; rabbanî gelenek içinde “Yılbaşı” anlamına gelen Roş Aşana adını ve teolojik çerçevesini kazanır. Takvimsel olarak Yahudi sistemi lunisolardır: Ayın döngülerine göre aylar, güneş yılına göre mevsimler hizalanır; bu yüzden Roş Aşana’nın Gregoryen takvimdeki tarihi her yıl değişir.
“Kime ait?” sorusuna bilimsel yaklaşım
Bir bayramın aidiyetini anlamak için üç veri kaynağını üst üste koyarız:
1) Metin eleştirisi: Hangi metinlerde geçer, metin nasıl yorumlanmıştır?
2) Tarihsel antropoloji: Topluluk bu günü yüzyıllar boyunca nasıl yaşamıştır?
3) Kronoloji ve standardizasyon: Takvimsel tanım ve kurumlaşma nasıl olmuştur?
Metin tabanında Roş Aşana, Yahudi kutsal metinlerinin ve rabbanî yorumun alanıdır. Tarihsel antropoloji açısından, Babil sürgünü sonrası şekillenen sinagog yaşamı, Orta Çağ cemaat pratikleri ve modern diaspora deneyimi, bu günün Yahudi kimliğiyle örüldüğünü gösterir. Kronolojik olarak da İbrani takviminin “Tişri 1” referansı, Yahudi cemaat yapıları tarafından kurumsal olarak sürdürülür. Bu üç sacayağı, “aidiyetin” Yahudiliğe atfedilmesini bilimsel olarak destekler.
Paylaşılan kökler: Yalnız değil, benzersiz
Peki, aynı coğrafyada başka “yılbaşı” izleri var mı? Mezopotamya’daki Akitu, tarım toplumlarının mevsimsel dönüşü işaretleyen ritüelleri ve farklı kültürlerdeki yeni yıl kutlamaları (ör. Hicrî Yılbaşı, Hristiyan litürjik yıl başlangıcı) toplumsal “yenilenme” ihtiyacının evrenselliğine işaret eder. Evrensellik ile aidiyet farklı şeylerdir: Roş Aşana, evrensel bir temanın Yahudi geleneğindeki özgül ifadesidir.
Kimler kutlar? Yahudilik içindeki çeşitlilik
Yahudi dünyası homojen değildir. Sefarad, Aşkenaz, Mizrahi ve diğer topluluklar, duaları, melodileri ve sofradaki sembolik yiyecekleri (nar, elma-bal, baş—“başı baş olsun” duası) farklı nüanslarla yaşatır. Ayrıca Karay Yahudiler ve Samiriler, Tanah’a dayanarak “Yom Teru’a”yı farklı takvim sistemleriyle ve bazı ibadet nüanslarıyla kutlayabilir. Bu çeşitlilik “kime ait?” sorusunu genişletmez; Yahudiliğin iç eklemlenişlerini gösterir.
Ritüelin işlevi: Neden bu kadar önemli?
Antropolojik olarak ritüeller, grup kohezyonu ve ahlâki yük yeniden dağıtımı işlevi görür. Roş Aşana’nın bir yılı “açılış” olarak konumlaması, bireysel muhasebeyi (hesbon nefesh) toplumsal hafıza ile senkronize eder. Sosyal psikolojideki kolektif ritim hipotezi, ortak takvim işaretlerinin aidiyet hissini güçlendirdiğini söyler. Peki bu işaret Yahudi olmayanlara ne anlatır? Dış katılım (ör. gözlem, saygı etkinlikleri) kültürlerarası anlayışı besleyebilir; ancak ritüelin teolojik çekirdeği—yaratılış, ilahî yargı, merhamet—Yahudi öğretisi içinden anlamını bulur.
Bilimsel veriler ne der?
– Kronoloji: İbrani takvimi, 19 yıllık döngüde artık ay eklenerek güneş yılıyla senkronize edilir; bu teknik ayarlama, Roş Aşana’nın mevsimsel bağlamını korur.
– Dilbilim: “Roş” (baş) ve “Haşanah” (yıl) birleşimi, ritüelin adını doğrudan anlam katına bağlar.
– Sosyoloji: Diasporada ortak bayramların kimlik sürdürme gücü, cemaat dayanışması ve hayır pratikleri üzerinden ölçülebilir; Roş Aşana, bu göstergelerde yüksek skor alan günlerden biridir.
Tartışmalı alanlar ve provokatif sorular
– Kamusal alan: Laik kamuda Roş Aşana’nın tanınması, çoğulculuğu mu güçlendirir, yoksa “bayram enflasyonu” mu yaratır?
– Kültürel sahiplenme: Yahudi olmayanların bu güne dair sembolleri (ör. elma-bal) popüler kültürde kullanması “kültürel aşınma” mıdır, “diyalog fırsatı” mı?
– Takvim rekabeti: Küresel iş dünyasında farklı takvimlerin (Gregoryen, Hicrî, İbrani) kesişimi, kapsayıcı planlamayı nasıl etkiler?
Yanlış anlaşılmalar: “Evrensel yeni yıl” değil
Roş Aşana, Gregoryen yılbaşı gibi seküler bir kutlama değildir; dinî içeriği ağır basar. İç muhasebe, bağışlanma dileği ve On Yevmei Teşuva (Teşuva’nın On Günü) ile Yom Kipur’a hazırlık döngüsü, onu sıradan bir “kutlama” olmaktan çıkarır. Bu yönü, aidiyetin neden Yahudi geleneğinde kaldığını açıklar: Anlam mimarisi orada kuruludur.
Sonuç: Aidiyet net, ufuk geniş
Kısa cevap: Roş Aşana Yahudi geleneğine aittir. Uzun cevap: Bu aidiyet, evrensel “yenilenme” temasının Yahudi tarihindeki özgün yorumudur; metin, ritüel ve takvim üçlüsünce kurulur. Peki, sizin yaşadığınız şehirde bu gün nasıl görünür kılınmalı: kamusal takvimlere not düşmek mi, kültürel etkinlikler mi, eğitim içerikleri mi? Kültürlerarası saygıyı artırırken ritüelin teolojik özüne mesafe ve özen nasıl korunmalı? Düşüncelerinizi paylaşın; belki de bu tartışma, farklı takvimlerin aynı toplumsal gökyüzünde birlikte parlamasının yollarını açar.
Yanıt yok